door Els Meeuse, 4 mei 2021
Elk jaar zijn het er minder: de mensen die de oorlog hebben meegemaakt, de overlevenden van de Holocaust. Daarom is het belangrijk dat hun levensverhalen genoteerd worden. De gelukkigste man ter wereld en De keuze zijn twee boeken met ooggetuigenverslagen waarin verwerking van het verleden een grote rol speelt.
Kun je als Auschwitz-overlevende een nieuw leven opbouwen? Wat maakt het leven met zo’n trauma nog de moeite waard? Opvallend aan de boeken van Eddie Jaku en Edith Eva Eger is de positieve toon. Beide schrijvers weten na de oorlog ondanks alles een weg te vinden naar geluk, in tegenstelling tot veel andere overlevenden.
De Franse antropoloog Todorov laat in Face à l'extrême (1991) zien dat er drie deugden voor het overleven van het kampleven van belang waren: menselijke waardigheid, intermenselijke zorg en creativiteit. In de verhalen van Jaku en Eger zien we deze deugden terug. Hun opmerkelijke humane reactie op de gruwelen die ze om zich heen zagen, vormt ook de basis voor het leven na de oorlog.
De honderdjarige Eddie Jaku vertelt in De gelukkigste man ter wereld hoe hij opgroeit in Leipzig, hoe Joden het steeds moeilijker krijgen. Zijn vader zorgt ervoor dat hij onder een andere identiteit toch in staat is een technische opleiding te volgen. Als de oorlog uitbreekt, komt ook hij uiteindelijk in een concentratiekamp terecht. Zijn ouders zijn er niet meer, alleen zijn zus ziet hij soms. Maar hij kan niet laten merken dat hij haar kent.
Hoe weet Eddie te overleven? Meerdere keren geeft hij aan dat zijn vriend Kurt een belangrijke rol speelt in de hoop die hij blijft houden. ‘Het belangrijkste wat ik ooit heb geleerd is het volgende: het mooiste wat je zult meemaken, is dat een ander van je houdt. Dat kan ik niet genoeg benadrukken, vooral bij jonge mensen. Zonder vriendschap is een mens verloren. Een vriend is iemand die je doet beseffen dat je leeft. Auschwitz was een levende nachtmerrie, een oord met onvoorstelbare verschrikkingen. Maar ik heb het overleefd omdat ik het mijn vriend Kurt verschuldigd was om te overleven, om nog een dag te leven om hem weer te zien.’ Dat wil uiteraard niet zeggen dat de anderen die wel omkwamen in concentratiekampen geen vriendschap of liefde kenden, maar zonder hoop was je in Auschwitz zeker verloren. Jaku overleefde wel, de meesten niet. Dat kun je een groot wonder noemen.
Naast de hoop die Jaku door de vriendschap koestert, is ook zijn kennis van medische instrumenten en industriële machines in het kamp voor hem van waarde. Hij weet keer op keer de dans van de dood te ontspringen, doordat hij zich nuttig kan maken voor de nazi’s. Jaku had geen keuze als hij zelf wilde overleven, maar het komt wel wat dubbel over. Het helpen van de nazi’s betekent ook het helpen bij vervolging en vernietiging. Maar daar wordt verder niet op ingegaan in het verhaal.
Als je De gelukkigste man ter wereld openslaat, is het alsof je in de leunstoel tegenover de honderdjarige plaatsneemt. Een memorerende toon, een verhaal vol levenswijsheden. Elk hoofdstuk wordt voorafgegaan door een wijze les. ‘Zwakheid kan in haat veranderen.’ En: ‘Een opleiding redt levens.’ Of: ‘Als je je principes laat varen, raak je jezelf kwijt.’ De titel van het boek doet wat ironisch aan. Het is de toon van het boek, maar het werpt ook vragen op. Wat laat Jaku weg? Wat heeft hij misschien verdrongen? Kun je werkelijk de gelukkigste man ter wereld zijn als je de marteldood zo diep in de ogen hebt gekeken?
De gelukkigste man ter wereld doet denken aan De keuze van Edith Eva Eger, dat enkele jaren geleden bij dezelfde uitgever verscheen. Ook Edith Eger is een Auschwitz-overlevende die haar herinneringen aan concentratiekampen en dodenmarsen genoteerd heeft. Ook haar levenswijsheid komt voort uit de meest verschrikkelijke periode in haar leven. Eger werd bij de bevrijding op het laatste moment uit een stapel lijken gehaald. Waar Jaku vooral terugblikt, zijn hoop deelt en levenslessen noemt, beschrijft Eger als psycholoog op een overtuigende manier het innerlijke proces van iemand die moet verwerken wat nauwelijks te verwerken is. ‘Mijn eigen zoektocht naar vrijheid en mijn jarenlange ervaring als gediplomeerd klinisch psycholoog hebben me geleerd dat lijden universeel is. Maar het slachtofferschap is optioneel.’ Dat kan makkelijk in de oren klinken, maar Eger laat zien dat ze door een diep dal moest om dit te leren. De jonge Edith werd in Auschwitz gedwongen om voor Mengele te dansen. In De keuze laat ze zien hoe we allemaal kunnen kiezen voor de dans van de vrijheid, hoe moeilijk onze omstandigheden ook zijn. Ze werkt in haar ‘psychologie van de vrijheid’ concreet uit wat die dans voor ieder van ons inhoudt. En daarmee komt ze heel dicht bij de lezer. Of je een trauma te verwerken hebt of niet – we kunnen kiezen voor een nieuw leven. We hebben geen controle meer over ons verleden, maar we hebben wel de macht om te bepalen hoe we ons leven nu en in de toekomst ervaren.
Veel oorlogsslachtoffers verloren hun geloof in een God. Zo ook de zus van Edith. Maar zelf denkt Edith daar anders over. ‘Ik begrijp wat ze bedoelen. Toch heb ik het nooit moeilijk gevonden om te zien dat het niet God is die ons in de gaskamers, in de greppels, op de rand van een klif, op honderdzesentachtig traptreden doodt. God heeft niet de leiding over de concentratiekampen. Dat hebben de mensen. […] Ik stel me God voor als een dansend kind. Levenslustig, onschuldig en nieuwsgierig. Dat moet ik ook zijn als ik nu dicht bij God wil zijn. Ik wil dat deel in mij dat verwondering voelt, dat zich verwondert, tot het einde in leven houden.’
De twee Auschwitz-overlevenden vertellen over het verleden, maar trekken ook de lijn door naar hun lezers. Ze laten je voortdurend reflecteren op je eigen leven. Eddie Jaku schrijft: ‘We kunnen weken zonder eten, een paar dagen zonder water, maar zonder hoop, zonder geloof in andere mensen?’ Ooggetuigenverslagen zoals deze zijn van hoge waarde, zeker als er geen Holocaustoverlevenden meer zijn. Maar het is aan te raden om ook Celan en Levi open te slaan. Vanwege het literaire gehalte en om nog dieper tot het besef te komen dat het leven in de concentratiekampen onmenselijk was en dat geluk vinden na Auschwitz allesbehalve vanzelfsprekend is.
Eddie Jaku, De gelukkigste man ter wereld. Oorspr. titel The Happiest Man on Earth. Vert. Edzard Krol. Uitg. A.W. Bruna, Amsterdam 2021, 220 blz., € 20,99.
Edith Eva Eger, De keuze. Oorspr. titel The Choice. Vert. Elisabeth van Borselen. Uitg. A.W. Bruna, Amsterdam 2020 (negende druk), 325 blz., € 20,99.
