door Suzanne van Putten, 26 maart 2021

Het leven speelt met mij dompelt de lezer onder in een bad vol emoties. De recent vertaalde roman van David Grossman is de moeite van het lezen meer dan waard. Het hele verhaal door ontrafelen de hoofdpersonen de gebeurtenissen uit het verleden waardoor ze gevormd zijn. Drie generaties vrouwen en één man vormen een vierhoek. Het zijn oma Vera, dochter Nina en kleindochter Gili. Vera’s stiefzoon – ook Gili’s vader en Nina’s ex-partner – Rafi maakt de vierhoek compleet. Althans, compleet: ‘De vierhoek die we zijn lekt altijd aan Nina’s zijde.’ Het is een gehavende figuur, de hoeken hebben elkaar beschadigd.

Vera, Gili en Rafi zijn op elkaars leven betrokken. Dat geldt niet voor Nina. Zij werkt in Noorwegen en is in Israël voor Vera’s negentigste verjaardag. De ongemakkelijkheid van deze ontmoeting spat van de bladzijden af. ‘Alleen wij vieren – Vera, Nina, Rafaël en ik – bleven zitten waar we zaten, al een beetje gehavend voordat we elkaar echt weer hadden ontmoet. Nina en Vera keken elkaar aan, en dat met een blik… Op Nina’s lippen verscheen ineens een verschrikkelijk lachje.’ Tussen de personen is duidelijk een band, hoe gekwetst ook. Het plan ontstaat om Vera haar geschiedenis te laten vertellen. Nina blijkt een vorm van dementie te hebben en wil voor haar toekomstige zelf op camera vastleggen wat er in haar moeders leven is gebeurd. In de opnames spreken de personages tegen de al demente Nina.

Je komt er zo al vroeg in de roman achter dat Nina in haar vroege jeugd door een keuze van haar moeder alleen kwam te staan, een keuze die ze Vera altijd kwalijk is blijven nemen. Welke keuze dat was, en in welke omstandigheden deze werd gemaakt, blijft voorlopig nog onduidelijk.

David Grossman bouwde zijn roman Het leven speelt met mij om de historische figuur Eva Panic Nahir. Zij en haar man waren aanhangers van Tito; Eva’s man pleegde zelfmoord in de cel en Eva krijgt de keuze om haar man als verrader te bestempelen, of om zelf vastgezet te worden. Zijn nieuwe roman heeft een natuurlijke plek in zijn oeuvre, waarin gewone mensenlevens worden beschreven die zich afspelen in een politieke wereld. Heel expliciet als scenario (denk aan Een vrouw op de vlucht voor een bericht) of juist via de stem van de hoofdpersoon (Komt een paard de kroeg binnen). Het is misschien wel een vanzelfsprekende toon voor een schrijver in een land waarvan het bestaansrecht altijd ter discussie staat.

Het thema ‘zien’ komt op verschillende manieren terug: de verteller maakt duidelijk dat elk personage anders naar de geschiedenis kijkt; Vera is tijdens haar gevangenschap blind geworden. Grossman koos daarnaast voor een vertelraam waarin Gili en Rafi, beide werkzaam in de filmindustrie, het verhaal opnemen. Deze compositie doet wat gemaakt aan, door de sterke ingreep in de vertelling. Het onderbreekt de spanning in het verhaal, omdat je als lezer vaak uit de directe gebeurtenissen wordt gehaald. Deze ingreep benadrukt het feit dat de geschiedenis alleen bekend blijft als deze ook opgenomen, vastgelegd wordt. Dit perspectief zorgt er ook voor dat Rafi en Gili een duidelijke rol krijgen in een verhaal waarin verder vooral Vera en Nina een plek hebben.

Het gezelschap reist met als uiteindelijk doel het strafeiland Goli Otok. Dit is misschien wel het indrukwekkendste deel van de roman, zowel de flashbacks als de verwerking in het heden. In vernedering en lijden ontwikkelt Vera een ongekende zorgzaamheid. ‘[H]oe heeft het kunnen gebeuren dat een klein, stom plantje het middelpunt van haar leven is geworden?’ Vera, die tijdens haar verblijf op het strafeiland blind is geworden, moet elke dag doorbrengen op een bergtop. Ze weet in eerste instantie niet waarom; ze wordt zorgvuldig geplaatst en mag zich gedurende de dag niet verroeren. Ze ontdekt dat ze daar staat om een klein plantje te beschermen tegen de felle zon. Met die zorg komt ook verantwoordelijkheid, het inperken van wraakgevoelens; het plantje staat daar voor een van de bewaaksters, en Vera weet dat ze het plantje in een oogwenk kan vernietigen.

Het is een bijzondere situatie: op de toppen van de wereld niets kunnen zien, ziende blind te zijn. We hebben verlichting nodig om de wereld te begrijpen. Vera kon haar wereld niet zien op de berg, maar ook bij Nina speelt blindheid een rol. Ze heeft haar moeder nooit begrepen en is daarom altijd boos geweest – op haar moeder, op de wereld. Het is een boosheid vanuit angst, de ervaring verlaten te zijn geweest, niet te weten waarom haar moeder er niet was.

De reis van de groep zorgt ervoor dat de levensgeschiedenis van Vera vastgelegd wordt. De tocht naar de strafkolonie dient om elkaar in de ogen te zien en zo de mogelijkheid tot boetedoening en vergeving te scheppen. Het leidt tot een dramatisch einde. David Grossman schreef een roman met enorme emoties, maar weet dit beheerst én overvloedig over te brengen.

David Grossman, Het leven speelt met mij. Uitg. Cossee, Amsterdam 2020, 328 blz., € 24,99.